شاهکار مهندسی سازه های آبی شوشتر
قدمت شهر تاریخی شوشتر، به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ باز می‌گردد. دلیل رونق همیشگی این شهر، قرارگیری استراتژیک آن در انتهای جلگه ی بین النهرین و مجاورت آن با رودخانه کارون بوده است. همچنین نزدیکی به معبد چغازنبیل( وقف الهه ایشتار)، این شهر را برای عیلامیان بسیار معتبر کرده بود. این بنا بارها در دوران ساسانی، سلجوقی، قاجار و پهلوی بازسازی شد ولی سیل عظیم سال ۱۳۴۲، آسیبی شدیدی به این سازه باشکوه وارد کرد.
سیستم آبی شهر شوشتر شاهکاری معماری دوره هخامنشیان است. این سازه تا دوران ساسانیان مورد بهره برداری برای استفاده بهینه از آب قرار میگرفت. این سازه متشکیل از ۱۳ اثر تاریخی شامل پل، بند، قلعه، آسیاب، سیکا (محل استراحت و تفریح) نهر مصنوعی، کانال و تونل های عظیم هدایت آب است. مصالحی که در ساخت این سازه های آبی به کار رفته شامل: سنگ، آجر و ملات ساروج است.
بخش های مختلف سازه آبی شهر شوشتر به شرح زیر است:
- رودخانه گرگر
- پل بند گرگر
- بند میزان
- برج کلاه فرنگی
- مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی
- بند برج عیارو نیایشگاه صابئین
- بند خدا آفرین (بند ماهی بازان شوشتر)
- قلعه سلاسل
- نهر داریون
- پل بند شادروان
- بند خاک
- پل بند لشکرو پل شاه علی
- بند شرابدار
1و2– نهر و پل بند گرگر : نهر گرگر آب‌راهی دست ساز از رود کارون است که در دوره هخامنشیان تا دوره ساسانیان حفر شده است این نهر در شمال شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا می‌شود و به سمت دریای خلیج فارس می رود. این رود مصنوعی، به دستور اردشیر، پادشاه ساسانی ایجاد شده است که کف این رود را سنگ فرش و آن‌ها را با بست‌های فلزی به هم متصل کرده‌اند؛ که این کار برای جلوگیری از عمیق‌تر شدن بستر آن بوده است.
3- بند میزان : بند میزان با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته می‌شود؛ این بند برای تنظیم کردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده است؛ که رودخانه کارون را به دو شاخه شطیط و گرگر با نسبت مشخص ۴ دانگه و ۲ دانگه تقسیم می‌کند. برای همین به آن بند میزان گفته می‌شود که به‌صورت دایره‌ای با سنگ تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده است .
4- برج کلاه فرنگی : این بنا در واقع بقایای تاریخی برج ۸ ضلعی در کنار رود شطیط است که بر روی تپه ای ۴ متری مشرف به بند میزان قرار دارد. اکنون، از ارتفاع این برج هفت متر باقی‌مانده و در نمای آن از سنگ‌های تراش‌خورده استفاده شده است. در زمان ساخت و کاربرد برج کلاه‌فرنگی شوشتر چندین نظریه وجود دارد؛ برخی معتقدند که این برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی برای نظارت بر کار کارگران بوده است؛ اما برخی دیگر بر این باور هستند که از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌کردند.
5- مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی: این اثر بزرگترین و پربازدیدترین بخش سیستم آبی تاریخی شهر شوشتر است که تعداد زیادی آسیاب آبی در آن وجود دارد و نمونه بی نظیر و بزرگی از به‌کارگیری نیروی آب برای گرداندن آسیابهای هیدرولیک در دوران باستان است. اکنون بسیاری از آسیابهای شوشتر از بین رفته و از کار افتاده‌اند و تنها آسیاب رضا گلاب کار می‌کند.
6- پل بند برج عیار یا صابی کش: پل بند برج عیار پایین‌تر از محوطه آبشارها و بر رود گرگر بنا شده که در گذشته داخل باغی واقع شده بود و آب آن پل از تونل بلیتی تأمین می‌شده است. در شرق این بند بقایای کانال‌ها و اتاقک‌هایی دیده می‌شود، که از این محوطه در عهد صفوی و قاجار، به‌عنوان نیایشگاه صائبین استفاده می‌کردند.
7- بند ماهی بازان (بند خداآفرین): بند ماهی بازان در اطراف شهر تاریخی دستوا و برای کنترل و بالا نگه داشتن سطح آب ساخته شده‌است. این بند از یک صخره سنگ یک‌پارچه تشکیل شده است که در وسط آن، سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است.
8- قلعه سلاسل: دژی بزرگ و دارای حیاط‌های متعدد، سربازخانه‌ها، طویله‌ها، حمام‌ها، شبستان‌ها، برج‌ها، باغچه‌ها، نقاره خانه، حرمسرا، آشپزخانه، حوض‌های بزرگ، حصار و خندق بوده‌است. این قلعه در زمان هخامنشیان ساخته شده است و مرکز کنترل نهر داریون و همچنین در طول دوران محل حکومت حاکم خوزستان بوده‌است.
9- نهر داریون: این نهر دست ساز در دوره داریوش اول هخامنشی حفر شده و وظیفه آبیاری دشت میان آب شوشتر را برعهده داشت.
10- پل شادِروان (بند قیصر): پل شادِروان شوشتر یا بند قیصر در دوران ساسانی ساخته شده است. بنا بر بعضی مرجع ها شاهنشاه ساسانی پس از اسارت والریانوس (امپراتور روم) او را مجبور به کارگری در ساخت پل بند شوشتر کرد. فردوسی در شاهنامه ابیاتی را در وصف ساخت پل شادروان سروده است.
برانوش را گفت گر مندسی / پلی سازی آنجا چون رسی
که ما بازگردیم و آن پل به‌جای / بماند به دانایی رهنمای
12- پل بند لشکر (دروازه لشکر): یکی از دروازه‌های ششگانه تاریخی شهر شوشتر است. در نزدیکی این پل یک بنای مذهبی به نام امامزاده عبدالله که بر روی معبد آناهیتا (الهه آب و باروری آیین میترایسم) که بسیار مورد احترام و پرستش ایرانیان دوران هخامنشی بوده است قرار دارد. احتمالا سازه های آبی شوشتر به این الهه پیشکش شده است.
13- بند شرابدار: در منطقه شرابدار (کمیته سوخت) شوشتر و بر روی شاخه‌ای از نهر داریون موسوم به نهر رقط به صورت شرقی- غربی بنا شده است. این سازه بین دو بنای آبی مهم پل بند لشکر و پل بند ماهی بازان قرار دارد.
این سازه ها علاوه بر جلوگیری از طغیان رود کارون هوای مطبوع و خنک را به نواحی اطراف ارمغان می آورد و آب را در سرداب ها و آب انبارهای خانه های مردم هدایت می کرد و از آسیاب های آن برای آرد کردن گندم استفاده شده است بند خاک: این سازه در زمان طغیان نهر داریون که موجب سیل در دشت میاناب شوشتر می شود، قسمتی از آب آن را به نهر رقط هدایت می کند . ساخت این بند همانند دیگر بناهای آبی تاریخی شوشتر، به دوره ساسانیان باز می‌گردد و در دوران قاجار مرمت شده است.
این آثار باستانی به عنوان دهمین اثر ایران با عنوان سیستم آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده‌اند.
